Creative Commons. համացանցում հեղինակային իրավունքները պաշտպանելու անվճար և այլընտրանքային մեթոդ

Արդյոք պե՞տք է, որ տեղեկատվությունն ազատ լինի, թե՞ հեղինակը պետք է աչալրջորեն վերահսկի իր ստեղծագործության օգտագործումը: Այս խնդիրը սրվեց հատկապես համացանցի զարգացման հետ, որտեղ տեղեկատվությունը տարածվում է կայծակնային արագությամբ, ընդ որում, ճանապարհին կորցնելով ստեղծագործության իրական հեղնակին:

2001 թվականին ստեղծվեց «Creative Commons» կազմակերպությունը, որը գործող օրենքի շրջանակներում կոչված էր բարեփոխելու հեղինակային իրավունքները` ստեղծագործությունների օրինական օգտագործումն ընդլայնելու համար:

Կազմակերպությունը մշակեց լիցենզիա, որի շնորհիվ հեղինակներն անձամբ կարող են ընտրել, թե իրենց իրավունքների որ մասով են պատրաստ կիսվել:

«Creative Commons» կամ «CC» լիցենզիան հեղինակներին հնարավորություն տվեց թույլատրելու օգտագործել իրենց ստեղծագործությունները` նշելով հեղինակին (թույլատրել կամ արգելել օգտագործումը կոմերցիոն նպատակներով, թույլատրել կամ արգելել փոփոխել տեսանյութի բնօրինակը և այլն):

Այսպիսով, «© All rights reserved» (Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են) լիցենզիայի համար հայտնվել է այլընտրանքային` «CC Some rights reserved» (Որոշ իրավունքներ պաշտպանված են) լիցենզիան: 2002-2009թթ-ին ամբողջ աշխարհում տրամադրվել է 350 միլիոն «CC» լիցենզիա:

«Creative Commons»-ը կոշտ «copyright»-ի և «copyleft»-ի գաղափարախոսության ոսկե միջինն է, ինչը ենթադրում է, որ տեղեկատվությունը պետք է ամբողջությամբ տրամադրվի հասարակության օգտագործմանը: «Copyleft»-ը տարածում է գտել ծրագրային ապահովման հեղինակների շրջանում Ռիչարդ Սթոլմանի թեթև ձեռքով, և նրա կողմնակիցները համարում են, որ «Creative Commons»-ի գաղափարը բավարար ազատական չէ:

Մինչդեռ «CC» լիցենզիայով աշխատում են «Google» որոնողական համակարգը, «Wikipedia» հանրագիտարանը, «Flikr» լուսանկարչական համայնքը, «Ալ Ջազիրա» հեռուստաալիքը, Միացյալ Նահանգների նախագահի վարչակազմի կայք-էջը, ռուսական «Частный корреспондент» ինտերնետային թողարկումը և շատ ուրիշ ռեսուրսներ:

Հայաստանում այս լիցենզիայի օգտագործումը հազվադեպ երևույթ է: Ըստ «Ինտերնյուս Հայաստան» կազմակերպության իրավաբան Մովսես Հակոբյանի` Հայաստանում օրենքները թույլ չեն տալիս գույքի ազատ օգտագործում: «Ըստ օրենքի, «CC»-ն գործիք է, որի միջոցով կարելի է կարծիք արտահայտել այդ օրենքների նկատմամբ»,- ասում է Հակոբյանը: Հայաստանի Սահմանադրության մեջ մի կողից ամրագրված է, որ մտավոր սեփականությունը պաշտպանված է օրենքով, իսկ մյուս կողմից` «Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու, տնօրինելու և կտակելու իր սեփականությունը» (հոդված 31):

Իրավաբանի կարծիքով օրենքում գոյություն ունի լիցենզիայի նկարագրի խնդիր, քանի որ այսօր շատ բան կախված է սուբյեկտիվ մոտեցումից:

Դեռ 2008 թվականին Եվրասիա համագործակցություն հիմնադրամի ծրագրի շրջանակներում Հարավային Կովկասի 3 հանրապետությունների փորձագետներն առաջին անգամ քննարկեցին իրենց երկրներում «CC»-ի կիրառման հարցը: Բացի այդ ազգային լեզուներով թարգմանվեց «CC» լիցենզիայի մասին տեղեկատվությունը և քննարկվեց լիցենզիայի համապատասխանեցումը Ադրբեջանի, Վրաստանի ու Հայաստանի օրենսդրություններին (Creative Commons Legal Code-ի հայաստանյան օրենսդրությանը հնարավորինս համապատասխանեցված նախագիծ ):

«Պատրաստվեցին լիցենզիայի և պրոմո-հոլովակի թարգմանությունները, թողարկվեցին տեղեկատվական բուկլետներ»,- ասում է Հակոբյանը, ով ղեկավարել է նախագծի իրականացման գործընթացը Հայաստանում:

«Creative Commons» լիցենզիայի շրջանակներում ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի կողմից թողարկվում է «Մաթեմատիկայի հայկական ամսագիր» և «Ֆիզիկայի հայկական ամսագիր», որոնք հասանելի են ՀՀ ԳԱԱ Հիմնարար գիտական գրադարանի կայքում: «Creative Commons» լիցենզիայով է գործում նաև Հայաստանի նախագահի պաշտոնական կայք-էջը` president.am:

«CC» լիցենզիան պարզապես թույլ չի տալիս կայքում ընդգրկված նյութերի հիման վրա ստեղծել ածանցյալ ստեղծագործություններ: Մովսես Հակոբյանը կարծում է, որ երկրի նախագահի աշխատակազմի այս քայլն ուղղված է պաշտոնական տվյալների ազատականացմանը: Իսկ «Wikipedia»-ի հայկական տարբերակի խմբագիր Ալեքսեյ Չալաբյանի կարծիքով հեղինակային իրավունքի պահպանումը պետական կայքերում, որոնք կոչված են տեղեկացնելու հասարակությանը, անհեթեթություն է:

Գուցե միակ հայկական ԶԼՄ-ն, որն արդեն 5 տարի է գործում է «Some rights reserved» լիցենզիայով, PanARMENIAN.Net լրատվական և ֆոտո գործակալությունն է: Ըստ PanARMENIAN Media PR-մենեջեր Արփինե Գրիգորյանի` «CC» լիցենզիան թույլ կտա կարգավորել հեղինակային իրավունքը լրագրության ոլորտում:

«Հաճախ ԶԼՄ-ներն ուղղակի տեղեկացված չեն նման լիցենզիայի գոյության մասին, քանի որ, ըստ էության, որպես կանոն նրանք դեմ չեն, որ իրենց տեղեկատվությունը տարածվի, եթե նշվում է աղբյուրը»,- ասում է Գրիգորյանը:

Միևնույն ժամանակ, ըստ PanARMENIAN.Net ֆոտո գործակալության «CC» լիցենզիայի, չի թույլատրվում կայքի նյութերն օգտագործել կոմերցիոն նպատակներով և արգելվում է դրանց փոփոխումը: «Մենք կարծում ենք, որ եթե լուսանկարները փոփոխության ենթարկվեն, ապա հնարավոր է իմաստի աղավաղում. լուսանկարների բովանդակությունը կարող է չհամընկնել կոնտեքտին: Ընդհանուր առմամբ, այս լիցենզիան արտացոլում է մեր դիրքորոշումը. մենք դեմ չենք մեր տեղեկատվության օգտագործմանը, եթե նշվում է աղբյուրը»,- պարզաբանում է Արփինե Գրիգորյանը:

Բլոգերությունը այն ոլորտն է, որտեղ «CC»-ն գտել է համեմատաբար լայն տարածում Հայաստանում: Իր էլեկտրոնային օրագրում այն կիրառվում է, օրինակ, հայ ակտիվ բլոգերներից մեկի` տեղեկատվության անվտանգության ոլորտի փորձագետ Սամվել Մարտիրոսյանի կողմից: Ըստ բլոգերի` հեղինակներին պետք է հարգել, սակայն հեղինակներն իրենք պետք է հարգեն «սպառողին»:

«Ես դեմ եմ «քոփիրայթ»-ի կոշտ սահմանափակումներին: Այսօր համացանցի ամենավտանգավոր միտումներից մեկն այն է, որ «քոփիրայթ»-ը դառնում է ցանցի ազատությունը սահմանափակող գործոններից մեկը: Այսպիսով, ես կուզեի ընդգծել, որ իմ գրառումները կարելի է ազատ օգտագործել` նշելով, սակայն, հեղինակին»:

[[wysiwyg_imageupload:87:]]Ինչ վերաբերում է զանգվածային լրատվամիջոցներին, ապա, Մարտիրոսյանը կարծում է, որ այսօր Հայաստանի տեղեկատվական դաշտում կիրառվում է մեկը մյուսից արտագրելու պրակտիկան առանց աղբյուրը նշելու: «Մեզանում բացակայում է հայկական աղբյուրներին հղում կատարելու կուլտուրան: Մեր ԶԼՄ-ներն ավելի շուտ կնշեն արտաքին աղբյուրները, քան հղում կկատարեն Հայաստանի իրենց գործընկերներին»,- ասում է փորձագետը:

Փորձագետները համակարծիք են, որ լիցենզիայի մասին տեղեկատվության բացակայության հիմնական պատճառն այն է, որ Հայաստանում այն քիչ են օգտագործում: Ալեքսեյ Չալաբյանը կարծում է, որ մեր երկրում դեռևս չեն գիտակցում, որ գոյություն ունի հեղինակային իրավունք և մտավոր սեփականություն: Ահա այդ պատճառով մարդկանց հաճախ չի հետաքրքրում «Creative Commons» լիցենզիան:

«Հաճախ մամուլում նշվում է, որ հեղինակին հղում կատարելու դեպքում վերատպումը թույլատրելի է. ըստ էության, դա նույնն է, ինչ որ «Creative Commons»-ի դեպքում»,- նշում է Չալաբյանը:

Միևնույն ժամանակ, ըստ նրա, տվյալ լիցենզիայի ընդունումը ոչ միայն քաղաքացիական դիրքորոշում է, այլ նաև այն կարելի է օգտագործել որպես ստեղծագործության ճանաչվածությանը խթանելու գործիք: «Եթե, օրինակ, «CC» լիցենզիայով թույլ ես տալիս օգտագործել քո ստեղծագործությունը ոչ մեծ ֆորմատներով, ապա այն ճանաչված դառնալու դեպքում հավանական է, որ բնօրինակը ձեռք բերելու ցանկացողներ կհայտնվեն: Արտադրանքի վրա տվյալ լիցենզիայի առկայությունը վկայում է նաև հեղինակի ճկունության և անկեղծության մասին»,- նշում է Չալաբյանը:

Աղբյուր` JNews.am