Արցախն՝ ինչպես տեսա. Լրագրողի նոթեր

Նախքան Արցախ մեկնելը տագնապ կար, որ կուտակվել էր վերջին մեկ-մեկուկես ամսվա ընթացքում: Տեսնես իրականում ի՞նչ է կատարվում այնտեղ, արդյո՞ք ժողովուրդը տագնապած է, ի՞նչ է մտածում պատերազմի մասին… Եվ այս բոլոր հարցերը ես ըստ էության տանում էի Արցախ՝ պատասխանները Երեւան բերելու ակնկալիքով:

Սակայն պարզվեց, որ Արցախում ոչ միայն տագնապներ չկան, այլեւ՝ ցանկացած տիպի տագնապ այնտեղ բուժվում է: Արցախը գոտեպնդում է, զինվորի, ռազմիկի կամք տալիս:

Ֆրանսիայի Նիցցա քաղաքի հայ համայնքի կողմից Ստեփանակերտի զինվորական հոսպիտալին ժգուտներ եւ զոհված զինծառայողների մի քանի ընտանիքներին ֆինանսական օժանդակություն հատկացնելու նախաձեռնությունը առիթ էր՝ մայիսի սկզբին առաջին անգամ լինել Արցախում:

Այն, որ ազատամարտիկներն ու երիտասարդ տղաները վերքերը դեռ չապաքինված, ընտանիքի սոցիալական խնդիրները չլուծած՝ շտապում են ետ, սահման, դա ամենեւին էլ ադրենալինի պակասը լրացնելու համար չէ, ինչպես թվում է շատերին: Ասածս, թե Արցախը յուրահատուկ է, ապացուցելու համար նշեմ, որ երբեւէ չեմ տեսել, որ Երասխում, Իջեւանում, Նոյեմբերյանում կամ այլ տեղ ռազմական ուղի անցած որեւէ մեկը խոսի այնտեղ վերադառնալու, կարոտի մասին: Իսկ ահա Արցախին չսիրահարվել հնարավոր չէ:

Նախքան Արցախ մեկնելը տագնապ կար, որ կուտակվել էր վերջին մեկ-մեկուկես ամսվա ընթացքում: Տեսնես իրականում ի՞նչ է կատարվում այնտեղ, արդյո՞ք ժողովուրդը տագնապած է, ի՞նչ է մտածում պատերազմի մասին… Եվ այս բոլոր հարցերը ես ըստ էության տանում էի Արցախ՝ պատասխանները Երեւան բերելու ակնկալիքով:

Սակայն պարզվեց, որ Արցախում ոչ միայն տագնապներ չկան, այլեւ՝ ցանկացած տիպի տագնապ այնտեղ բուժվում է: Արցախը գոտեպնդում է, զինվորի, ռազմիկի կամք տալիս:

Ֆրանսիայի Նիցցա քաղաքի հայ համայնքի կողմից Ստեփանակերտի զինվորական հոսպիտալին ժգուտներ եւ զոհված զինծառայողների մի քանի ընտանիքներին ֆինանսական օժանդակություն հատկացնելու նախաձեռնությունը առիթ էր՝ մայիսի սկզբին առաջին անգամ լինել Արցախում:

Այն, որ ազատամարտիկներն ու երիտասարդ տղաները վերքերը դեռ չապաքինված, ընտանիքի սոցիալական խնդիրները չլուծած՝ շտապում են ետ, սահման, դա ամենեւին էլ ադրենալինի պակասը լրացնելու համար չէ, ինչպես թվում է շատերին: Ասածս, թե Արցախը յուրահատուկ է, ապացուցելու համար նշեմ, որ երբեւէ չեմ տեսել, որ Երասխում, Իջեւանում, Նոյեմբերյանում կամ այլ տեղ ռազմական ուղի անցած որեւէ մեկը խոսի այնտեղ վերադառնալու, կարոտի մասին: Իսկ ահա Արցախին չսիրահարվել հնարավոր չէ:

Առաջին տպավորությունս հետեւյալն էր. Լեռնային Արցախն ամենեւին էլ նման չէ լեռնային Հայաստանին: Ինձ հետ Արցախ մեկնած իմ ընկերները նույնպես առաջին անգամ էին և ասում էին Արցախը կարծես թե ոչ Հայաստանին է սահմանակից, ոչ Իրանին, ոչ էլ Ադրբեջանին: Արցախն առանձին աշխարհագրական ու հոգեւոր միավոր է:

…

[[wysiwyg_imageupload:203:]]

Նիցցայի հայ համայնքի ներկայացուցիչներ Սամվել եւ Լալա Խալաթյանների հետ ուղեւորվորվեցինք Երեւանից: Կեսգիշերն անց հասանք Ստեփանակերտ, որը մեզ դիմավորեց խիտ ու թանձր մառախուղով: Մայրաքաղաքի փողոցներում հատուկենտ մարդիկ կային՝ պատանիներ ու զինվորական համազգեստով տղամարդիկ: Չնայած Արցախում բոլորն էլ զինվոր են ու զինվորական: Նրանք, ովքեր զինվորական համազգեստ էին կրում, կարծես թե շատ կարեւոր առաջադրանք կատարելու մշտական վազքի մեջ լինեին: Մառախուղն ավելի խորհրդավոր էր դարձնում նրանց տեղաշարժը:

Տեղավորվեցինք մայրաքաղաքի հյուրանոցներից մեկում: Ամենուր խաղաղություն էր: Պատերազմող երկրին ոչ հատուկ խաղաղություն: Եվ այդ խաղաղ իրականության մեջ անսովոր ու ավելորդ թվացող բանը հայկական հեռուստաալիքներով հեռարձակվող սերիալներն էին: Եթե այստեղ՝ Երեւանում, դրանց գոյությանը համակերպվել ենք, ապա Արցախում դրանք այնքա՜ն ավելորդ են թվում:

…

Ստեփանակերտի ճարտարապետությունը ինքնատիպ է, քաղաքաշինական մոտեցումները նույնպես: Թվում է թե ուրիշ է քաղաքային իշխանությունների վերաբերմունքը ԼՂՀ մայրաքաղաքի հանդեպ: Այստեղ որոշ շենքերի վրա կիսակառույցներ են ավելացվել, սակայն, ի տարբերություն Երեւանի, Ստեփանակերտում դրանք արվել են այնպես, որ հնարավորինս աննկատ լինեն: Հակառակը, այդ կցակառույցները Ստեփանակերտի տվյալ թաղամասերին եվրոպական շուք են հաղորդել:

…             

[[wysiwyg_imageupload:200:]]

Ստեփանակերտում է ապրում նահատակված ազատամարտիկ Նորայր Հաջյանի ընտանիքը: Հաջյանների բնակարանում ենք: Նորայրի կրտսեր որդին՝ 10-ամյա Արտակը, իր հյուրերին հպարտությամբ ասաց. «Էսա կռիվը պրծնի, քինալ դեմ պոստը: Դիվերսանտի պոստը դեմ քինալ»: Ու բութ մատն էլ վեր տնկեց:

Ստեփանակերտի զինվորական հոսպիտալում ապաքինման փուլում գտնվող վիրավոր զինվորները բարձր տրամադրություն ունեն: Նրանք սպասում են ապաքինման, որպեսզի շարք վերադառնան:

Արցախյան բառարաններից «զիջում» եւ «պարտություն» բառերն ասես դուրս են մնացել: 

…

Ավտոմեքենայով ուղեւորվում ենք դեպի Հադրութ: Ճանապարհին հանդիպում ենք մոտ տասը դպրոցականների՝ 7-8 տարեկան աղջիկների եւ տղաների: Նրանք տեսնելով ավտոմեքենան, իրենց ձեռքի անձրեւանոցները հրազենի նման պարզում են դեպի մեր կողմ եւ լայն ժպիտներով` իբր կրակահերթ տալիս:

…

Հադրութի Ազոխ գյուղում ենք: Ցանկանում ենք մեղր գնել: Պատկերացնում ենք, թե որքան անարատ պետք է լինի Հադրութի սարերի մեղրը: Հեռվից մի ձորում մեղվափեթակներ ենք տեսնում: Պետք է մոտենալ: Բայց ինչպե՞ս, ո՞ր ճանապարհով: Գյուղամիջում մի պատանուց հետաքրքրվեցինք, թե որտեղի՞ց կարելի է մեղր գնել: Երկար մտածեց, հետո էլ թե՝ «դեդոս ունի»: Պարզվեց, որ մեր տեսած փեթակները հենց Մարատի դեդոյին են պատկանում: Նադիր պարսկական անունով կապտաչյա պապը դիմավորեց ուրախությամբ: Իմանալով, որտեղից ենք ժամանել, հարցուփորձ էր անում, թե ինչ կա մայրաքաղաքում` նկատի ունենալով Երևանը:

Նադիրը Ազոխի ֆիզկուլտուրայի ուսուցիչն է եղել, հիմա անցել է թոշակի: Գյուղի ձորակներից մեկում՝ անտառով շրջապատված, ֆերմա է հիմնել: Ուրցով եւ սզնի տերեւով պատրաստված թեյի հետ մեղր հյուրասիրեց:

Հետաքրքիր է, որ արցախցիները չեն սիրում պատերազմի մասին խոսել: Կամ միգուցե նրանց համար պատերազմն այնքան էլ արտառոց բան չէ, որքան հայաստանցիներիս համար: Ամեն դեպքում, ավելի քան մեկ ժամ տեւած շփման ընթացքում Նադիր պապը գեթ մեկ անգամ պատերազմի թեման չշոշափեց:  

Միեւնույն ժամանակ ինքնապաշտպանության միջոցները արցախցիների համար առաջին տեղում են: Նադիրը հետաքրքրվեց՝ ինչու եմ լուսանկարում: Ու պատասխանիս չսպասելով, բացատրեց. «Դե ես ինչ իմանամ ով ես, ինչացու ես: Մեկ էլ տեսնում ես ռուսներ են գալիս՝ չըխկ հա չըխկ, նկարում են: Մենք հիմա ինչ իմանանք՝ կարող ա էստեղից մեր կոորդինատներն էլ են հաղորդում ում որ պետք է: Հազար անծանոթ է անցնում: Մեր անվտանգության մասին չպետք է մոռանանք»:

Նադիր պապի՝ անվտանգության թեմայով երկրորդ զրույցն արդեն թոռան՝ 12-ամյա Մարատի հետ է, ով չնայած պատանի տարիքին, բավականին ամրակազմ է, հողագործությունից էլ լավ է հասկանում: Նադիրը խրատում է Մարատին. «Մարատ ջան, եթե սպորտով զբաղվես՝ ուժեղ կլինես, եթե չզբաղվես՝ վախկոտ կմեծանաս: Մեզ հիմա խելացի մարդիկ չեն պետք, մեզ հիմա ուժեղ մարդիկ են պետք, ուժե՛ղ: Ա՛յ, դու ուժեղացի, էս հողերի հարցը լուծենք, իսկ հետո քո որդին ուսում կստանա»:

…