Կիբերհանցագործության հետքերով

Հայաստանում քչերին է հայտնի, թե ինչ է նշանակում կիբերանվտանգություն: Այն որպես տերմին ավելի շատ կիրառվում է տեղեկատվության կամ ինֆորմացիայի անվտանգություն նշանակությամբ: Սակայն հանրության շրջանում վերջինիս կարևորությունը ևս գիտակցված չէ այնպես, ինչպես արևմուտքում: Նույնը կարելի է ասել կիբերհանցագործություն տերմինի մասին: Մինչդեռ աշխարհում կիբերհանցագործությունների թիվը վերջին տարիներին աճում է ամեն օր:

Համաձայն Norton Cybercrime Report-ի ամենամյա հարցումների, որն իրականացվել է 24 երկրներում` յուրաքանչյուր վայրկյան համացանցի 18 չափահաս օգտատերեր դառնում են կիբերհանցագործության զոհ: Օրինակ` 2012 թ-ի տվյալների համաձայն` աշխարհում կատարված կիբերհանցագործություններից ֆիզիկական անձինք ընդհանուր առմամբ կրել են 113 միլիարդ դոլարի վնաս, իսկ 2011 թ-ին` 110 միլիարդ դոլարի վնաս:

Կիբերտարածությունում (էլեկտրոնային միջավայր, ուր տեղի են ունենում առցանց շփումներ և իրականացվում է էլեկտրոնային տվյալների փոխանակում) վնասների պատճառ են եղել ֆինանսական խարդախությունն ու գողությունը էլեկտրոնային համակարգերից, տվյալների անհետացումն ու դրանց կիրառումն այլ նպատակներով (որպես կանոն՝ սոցիալական ցանցերի պրոֆիլներից կամ էլեկտրոնային փոստի հաշիվներից) և այլն: Համաձայն նույն աղբյուրի` կիբերհարձակման պատճառած միջին վնասը մեկ օգտատիրոջ կտրվածքով 2013 թ-ին կազմել է մոտ 300 դոլար:

Կիբերհանցագործությունը համակարգչային տեղեկատվության անվտանգության դեմ ուղղված հանցատեսակ է, որն իրականացվում է համակարգչային տեխնիկայի օգտագործմամբ` տվյալների հափշտակության, վիրուսների տարածման նպատակով, ինչպես նաև համակարգչի միջոցով մանկական պոռնոգրաֆիա տարածելու կամ պահպանելու համար:

Հաշվարկված է, որ կիբերհանցագործությունների ավելի քան 80 տոկոսը կատարվում է լավ կազմակերպված գործողությունների արդյունքում, որոնք ներառում են համակարգչային վիրուսների ստեղծում, ներթափանցում և ցանցերի աշխատանքի համակարգում, անձնական եւ ֆինանսական տվյալների հավաքագրում և դրանց վաճառք սև շուկաներում:

Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ հատկապես զարգացած երկրների համատեքստում երիտասարդության շրջանում համակարգչի միջոցով ֆինանսական խարդախությամբ զբաղվելու մի նոր մշակույթ է ձևավորվում, քանի որ այլևս բարդ հմտությունների կամ գիտելիքների անհրաժեշտություն չկա կիբերհանցագործություն իրականացնելու համար:

Հայաստանի պարագայում, համաձայն պաշտոնական վիճակագրության, կիբերհանցագործությունը մեծ տարածում չունի, թեպետ այստեղ էլ թվերը տարեցտարի աճում են:

Հայաստանում համակարգչային անվտանգության դեմ ուղղված հանցագործություններով քրեական գործերի քննությունը կատարում են ՀՀ ոստիկանության՝ հետաքննություն և նախաքննություն իրականացնող ստորաբաժանումները: Իսկ դրանց նկատմամբ դատավարական ղեկավարում իրականացնում են Հայաստանի գլխավոր դատախազության Հայաստանի ազգային անվտանգության մարմիններում քննվող և կիբերհանցագործությունների գործերով վարչությունը:

Վարչության տրամադրած տվյալների համաձայն` 2013 թ-ին կիբերհանցագործության դեպքերով հսկողություն է իրականացվել ԱԱԾ-ում քննվող 130 քրեական գործերով: Նույն ժամանակահատվածում 39 քրեական գործի վարույթ ավարտվել է: 38 անձի նկատմամբ հարուցված 31 գործ ուղարկվել է դատարան:

«Կիբերհանցագործությունների գործերով հարուցված քրեական գործերի նախաքննության առանձնահատկությունն այն է, որ յուրաքանչյուր երկրորդ քրեական գործով անհրաժեշտություն է առաջանում իրավական օգնություն ցուցաբերելու միջնորդություններով դիմել օտարերկրյա պետությունների իրավասու մարմիններին, որոնց պահանջների կատարումը պահանջում է որոշակի տևական ժամանակահատված»,- ասում է ՀՀ ազգային անվտանգության մարմիններում քննվող և կիբերհանցագործությունների գործերով վարչության դատախազ Բագրատ Ղազինյանը:

Նրա խոսքով` պակաս կարևոր չէ նաև այն, որ իրենց բնույթով, հանրային վտանգավորությամբ և տարածքային ընդգրկվածությամբ կիբերհանցագործությունները պետական սահմաններ չեն ճանաչում և հանցագործությունների շղթան կարող է տարածվել բազմաթիվ պետությունների տարածքներով, որոնք ունեն իրենց ինքնիշխանությունը, իրավական համակարգը և իրավասու պետական մարմինների համար պարտադիր բնույթ ունեցող համապատասխան օրենսդրական կարգավորումը, ինչը շատ դեպքերում կարող է չհամապատասխանել Հայաստանի ներպետական իրավական կարգավորմանը:

Վարչությունը 2013 թ. առաջին կիսամյակի ընթացքում դատավարական ղեկավարում և դատախազական հսկողություն է իրականացրել 19 նյութերով (2012-ին` 9-ի դիմաց), որոնցից 17-ով հարուցվել է քրեական գործ, իսկ 2-ով մերժվել է քրեական գործի հարուցումը: Հարուցված 17 գործերից 15-ը (2012-ին` 4-ի դիմաց) եղել են համակարգչային անվտանգության դեմ ուղղված կիբերհանցագործություններ:

2013 թ-ին 3 անձի նկատմամբ 3 քրեական գործով կայացվել է մեղադրական դատավճիռ: Համեմատության կարգով, Ռուսաստանում, օրինակ, միայն 2013 թ. առաջին կիսամյակի ընթացքում կիբերհանցագործության համար դատապատվել է 126 անձ:

Վերը նշված հանցագործությունները կատարած անձինք հիմնականում պատկանում են 18-ից 35 տարեկան տարիքային խմբին:

Հայաստանում կիբերհանցագործության հիմքով առաջին աղմկահարույց քրեական գործը եղել է 2012 թ-ին` ՌԴ քաղաքացի 31-ամյա Գեորգի Ավանեսովի դեմ, ով դատապարտվեց 4 տարի ազատազրկման: Համաձայն այս գործի, 2009-2010 թթ. Հայաստանում գտնվելով, Ավանեսովին հաջողվել էր կոտրել հակավիրուսային ծրագրերի Կասպերսկու համակարգը և հատուկ հարուցիչներով վնասաբեր ծրագրեր տարածելու միջոցով վարակել էր շուրջ 29 միլիոն համակարգիչ ողջ աշխարհում, որոնց մեջ պահվող տվյալները ապօրինի կերպով տնօրինելու հնարավորություն է ունեցել: Եվս 26 միլիոնի վարակումը հնարավոր է եղել կանխել: Ավանեսովին ձերբակալել էին 2010 թ-ի հոկտեմբերին օդանավակայանում` Հայաստանից մեկնելու փորձ կատարելիս, երբ արդեն գտնվում էր միջազգային հետախուզման մեջ:

Մինչ այսօր էլ Ավանեսովի պաշտպան, կիբերհանցագործությունների գործերով մասնագիտացած փաստաբան Գեղամ Հակոբյանը յուրահատուկ է համարում Ավանեսովի գործը, քանի որ Հայաստանի իրավակիրառ պրակտիկայում դա առաջին դեպքն էր:

«Առհասարակ, նախադեպը չունեցող արարքներ էին վերագրվում իմ պաշտպանյալին, և հենց փորձի բացակայությունն էր, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 24-րդ գլխով նախատեսված 4 տարբեր հոդվածներով միաժամանակ մեղադրանքներ էին առաջադրվել»,- JNews-ին ասում է փաստաբանը:

Դատաքննության արդյունքում Ավանեսովը մեղավոր էր ճանաչվել ընդամենը մեկ հոդվածով, որը, փաստաբանի գնահատմամբ, դարձյալ սխալ էր:

Կիբերհանցագործությունների վերաբերյալ քրեական պատասխանատվություն նախատեսող հոդվածներն ընդգրկված են ՀՀ քրեական օրենսգրքի՝ «Համակարգչային տեղեկատվության անվտանգության դեմ ուղղված հանցագործությունների» վերաբերյալ 24-րդ գլխում (251-257-րդ հոդվածներ):

Բացի այդ, իրենց բնույթով կիբերհանցագործությունների թվին են դասվում նաև ՀՀ քրեական օրենսգրքի 181-րդ հոդվածով`«Հափշտակությունը, որը կատարվել է համակարգչային տեխնիկայի օգտագործմամբ», ինչպես նաև 263-րդ հոդվածի 2-րդ մասով`«Համակարգչային համակարգի միջոցով մանկական պոռնոգրաֆիայի ներկայացնելը կամ համակարգչային համակարգում կամ համակարգչային տվյալների պահպանման համակարգում մանկական պոռնոգրաֆիայի պահպանելը», նախատեսված հանցագործությունները:

Սակայն փաստաբան Հակոբյանը կարծում է, որ կիբերհանցագործությունների վերաբերյալ հոդվածներում կան կոնկրետ նորմեր, որոնք չեն համապատասխանում իրավական որոշակիության չափանիշին և իրավակիրառ պրակտիկայում ստեղծում են անորոշություն և խառնաշփոթ, իսկ կոնկրետ դեպքերում հանգեցնում քրեաիրավական սխալ որակումների:

«Որևէ նորմով նշված չէ, թե ինչ կարելի է հասկանալ «ծանր հետևանքներ» հասկացության տակ: Օրինակ` գույքային հանցագործությունների դեպքում կան տարբերակումներ` զգալի, խոշոր, առանձնապես խոշոր չափերով, իսկ առողջությանը պատճառված վնասի դեպքում` թեթև, միջին և ծանր վնասվածքներ: Իսկ այս պարագայում նման որոշակիություն չկա, և ծանր հետևաք ասվածը, ինչպես քրեական օրենսգրքի որոշ նորմերում խիստ գնահատողական և հայեցողական է,», – ասում է փաստաբանը:

Իրավապահներն այս բնագավառում իրավական կարգավորման առումով կարևոր նշանակություն են տալիս նաև Եվրոպայի խորհրդի՝ 2001 թվականին ընդունած «Կիբերհանցագործությունների մասին» կոնվենցիային:

«Կարևոր է պատշաճ հետևողականությունը համակարգչային տեղեկատվության պահպանման նկատմամբ, որը դրսևորվում է ինչպես լիցենզավորված օպերացիոն ծրագրային ապահովումների ներդրմամբ, այնպես էլ համապատասխան հակավիրուսային ծրագրերի օգտագործմամբ», – ասում է Ղազինյանը:

Դատախազը ոչ պակաս կարևորում է նաև համակարգչային տեղեկատվության մատչելիության սահմանափակումը կոնկրետ անձանց շրջանակներում, որոնք իրավասու են տնօրինել, տիրապետել կամ օգտագործել այն՝ դրա նկատմամբ անհարկի միջամտություններից խուսափելու համար:

Փորձագետները հանգում են այն մտքին, որ որևէ երկիր պատրաստ չէ միայնակ պայքարելու կիբերհանցագործությունների դեմ և հաջողության հասնելու համար անհրաժեշտ է պետությունների, հանրության և բիզնես ոլորտի միասնական աշխատանքը:

Սույն հրապարակումը պատրաստվել է «Լրագրողներ հանուն ապագայի» ՀԿ կողմից հրատարակվող «Համացանց և Իրավունք» հատուկ տեղեկագրի շրջանակում` ԵԱՀԿ երևանյան գրասենյակի ֆինանսական աջակցությամբ: Սույնի բովանդակությունը, արտահայտված տեսակետները և կարծիքները պատկանում են հեղինակին, և հնարավոր է` չհամընկնեն ԵԱՀԿ երևանյան գրասենյակի տեսակետների հետ: «Համացանց և Իրավունք» տեղեկագրի բոլոր նյութերին ծանոթացեք այստեղ:

Աղբյուր` JNews.am

Image source: Pushtechnology.com