Մշակույթը արվեստի հիմնաքարն է: Ժողովրդի դաստիարակության և կրթության գործում այն ունի անգնահատելի դեր, որ պարզապես պարտավորեցնում է նրա գոյությունը: Յուրաքանչյուրս մշակույթի մեկ մասնիկ ենք՝ ակամա կապված և խաչահյուսված նրան թելի կծիկի նման: Հայերս հաճախ մոռանում ենք մեր մշակութային արժեհամակարգի գոյության և պահպանման մասին և ճահճուտի նման լճացնում ենք այն` անգիտակացաբար բերելով գիտակից վիճակի: Մշակույթը ճահճուտից հանել է պետք և այդ գործում իրենց աննվիրական դերն են ունենում արվեստին իրապես նվիրյալ մարդիկ: Հարցազրույցս Թումանյանի խոսքով «անմահ գործ»-ի նվիրյալ, ռեժիսոր Դավիթ Մաթևոսյանի հետ է:
– Երկրների մշակութային երկխոսությունը ի՞նչ դեր է կատարում հայկական մշակույթի գործում: Ո՞րն է «Գրական տապան» ամենամյա փառատոնի առաքելությունն այդ գործում:
Մշակույթը արվեստի հիմնաքարն է: Ժողովրդի դաստիարակության և կրթության գործում այն ունի անգնահատելի դեր, որ պարզապես պարտավորեցնում է նրա գոյությունը: Յուրաքանչյուրս մշակույթի մեկ մասնիկ ենք՝ ակամա կապված և խաչահյուսված նրան թելի կծիկի նման: Հայերս հաճախ մոռանում ենք մեր մշակութային արժեհամակարգի գոյության և պահպանման մասին և ճահճուտի նման լճացնում ենք այն` անգիտակացաբար բերելով գիտակից վիճակի: Մշակույթը ճահճուտից հանել է պետք և այդ գործում իրենց աննվիրական դերն են ունենում արվեստին իրապես նվիրյալ մարդիկ: Հարցազրույցս Թումանյանի խոսքով «անմահ գործ»-ի նվիրյալ, ռեժիսոր Դավիթ Մաթևոսյանի հետ է:
– Երկրների մշակութային երկխոսությունը ի՞նչ դեր է կատարում հայկական մշակույթի գործում: Ո՞րն է «Գրական տապան» ամենամյա փառատոնի առաքելությունն այդ գործում:
– Մշակութային երկխոսությունը որևէ երկրի համար, որևէ մշակույթի համար անգնահատելի երևույթ է, որովհետև հարստացնում ես և հարստանում ես, քեզ են ճանաչում, դու ես ճանաչում: Մյուս կողմից դա խթան է մշակույթի զարգացմանը՝ քո և իրենց մշակույթների զարգացմանը: Նախագծեր են առաջանում, մտքեր են ձևավորվում լավագույն տարբերակներով, ստեղծագործություններ են ստեղծվում, ֆիլմեր են նկարահանվում, գրքեր, պոեզիա և այլն: Մշակույթների համագործակցությունն առավել կարևոր է փակ հասարակությունների համար, էսպես ասած փոքր ժողովուրդների համար: Մենք փակ ժողովուրդ ենք, ինքներս մեր մեջ ենք պարփակված և դա, ցավոք սրտի, պատմական կենսափորձի հետևանք է: Մեր խնդիրն է բացվելով հարստանալ, ոչ թե ձուլվել, քանի որ շատերը մշակույթի փոխներթափանցումը որպես ձուլում են ընկալում: «Գրական տապանը» փառատոն է, որի կարգախոսն է Հայաստանը, հայ գրողներին ճանաչել տալ օտարներին, իսկ հայ գրողների համար բացահայտել օտար գրողներին: Կարծում եմ այն իր տեղն ու ասելիքը պետք է ունենա թե՛ Հայաստանում, թե՛ Հայաստանի սահմաններից դուրս, որովհետև մենք արդեն ունենք որոշակի արձագանքներ, ինչը մեզ համար չափանիշ է:
– «Հրանտ Մաթևոսյան» հիմնադրամի նախաձեռնությամբ ծրագրված է ստեղծել մշակույթի կենտրոն: Հայտնի է, որ կառավարությունը խոստացել էմասամբ փակել կենտրոնի ստեղծման ծախսերը, ինչո՞ւ:
– Իրականում խոսքը իհարկե լոկ մասամբ փակելու մասին չէ: Մենք կառավարություններին 2003 թվականից, ի լուր քաղաքական դաշտի, հայտնեցինք «Հրանտ Մաթևոսյան» կենտրոնի և այգու ստեղծման անհրաժեշտության մասին և հայեցակարգ ներկայացրինք: Նշեմ, որ միայն պատերի կառուցապատման համար անհրաժեշտ գումարը կազմում է 1 մլն դոլարին համարժեք դրամ: Շատ կառավարություններ են փոխվել այդ ընթացքում, նախագահներ են փոխվել, վերջապես 2014-2015թթ. սահմանագծին ներկայիս կառավարությունը, ավելի կոնկրետ՝ վարչապետը, բանավոր կերպով հայտնեց 130 մլն դրամ հատկացնելու իր մտադրության մասին: Ամռանը հայտնեցին, որ 50 մլն դրամ է հատկացվելու, ինչը չի կազմում նույնիսկ 10%-ը: Իհարկե, խոսքը գնում էր այն մասին, որ չափաբաժիններով երկու-երեք տարվա ընթացքում գումարներ կփոխանցվեն: Բյուջետային տարին փակվում է, և այդ գումարը չի հատկացվել հիմնադրամին: Խոստացվել է, որ պետք է փողոցը կոչվի Հրանտ Մաթևոսյանի անունով և արձան կանգնեցվի: Մինչև հիմա պարզ չէ՝ ում միջոցով և ինչպես է ուզում կառավարությունն իրականացնել այդ շինարարությունը, սակայն, իրենց խոսքով, դա կարող է լուծվել ընդամենը մեկ թղթի ստորագրումով:
– Շատ արվեստի մարդիկ, իրենց գնահատված չզգալու պատճառով, լքում են երկիրը: Ի՞նչն է Ձեզ պահում Հայաստանում, արդյոք երբևէ մտադրություն ունեցե՞լ եք հեռանալ այստեղից:
– Այդ հարցը իմ առջև հաճախ դրել եմ, և, չեմ բացառում, որ հիմա էլ է դրված: Եկել եմ այն մտքին, որ գնալ-գալ տարբերակը լինի: Հայաստանը լքում է դրա կարողությունն ունեցող մարդկանց զգալի մասը՝ անկախ զբաղմունքից: Հասկանալի է, որ մտավորականության, գիտնականների, արվեստագետների, ժողովրդի գիտակից հատվածի զգալի մասը մինչև այսօր դա իրականացրել է: Ես դա չեմ անում, քանի որ անելիքներ կան, քանի որ տեսնում եմ, որ այդ անելիքները խիստ կապակցված են Հայաստանի գոյատևման, ապա և հարատևման հայեցակարգային անելիքների հետ, թերևս դրա մի մասն են կազմում, եթե ես ինքս ինձ չեմ խաբում: Խոսքը Մաթևոսյանի ժառանգության մասին է, որին տերեր են պետք: Մշակույթը չպետք է ընկալվի պալատական ծաղրածուների կամ հեռուստատեսային զվարճալիքի տեսքով: Եթե չկա մշակույթ՝ ուրեմն այս հասարակարգը դատապարտված է: Ահա թե ինչու եմ այստեղ, չնայած, հնարավոր է, կյանքի մարտահրավերով, թերևս նույն մշակույթի համար սկսեմ լինել Հայաստանում և Հայաստանից դուրս:
– Ինչպե՞ս ստացվեց, որ լինելով արվեստի մարդ, որոշեցիք ներգրավվել նաև քաղաքականության մեջ: Կապ ունե՞ք արդյոք «Հայ ազգային կոնգրես» կուսակցության հետ:
– Ես այդքան էլ ինձ քաղաքականության մեջ ներգրավված չեմ համարում: Ես որևէ կուսակցության անդամ չեմ եղել, որևէ կուսակցություն ընդունվելու կամ նրանից հեռանալու դիմում չեմ գրել: Հայ ազգային կոնգրեսն ունի համակիր շրջանակներ, որտեղ ներգրավված մարդկանց իրենք, այսպես թե այնպես, համարում են կուսակցության անդամ: Երբ Հայ ազգային կոնգրեսը հասարակական կազմակերպություն էր, ինքը արտահայտում էր այն մտքերն ու գաղափարները, որոնք ես ունեի որպես ՀՀ քաղաքացի: Ես հիմա էլ քաղաքացի եմ և կպաշտպանեմ ու պաշտպանում եմ ցանկացած ռացիոնալ գաղափար, որը երկիրը ֆինանսական, տնտեսական, քաղաքացիական և մշակութային ճգնաժամից դուրս բերելուն է ուղղված:
– Ի՞նչ եք կարծում՝ մեր երկրում սպասվող առաջիկա փոփոխությունները՝ կապված պառլամենատական երկրի ստեղծման հետ, բացասակա՞ն, թե՞ դրական ազդեցություն կունենան:
– Ես հանրաքվեի ժամանակ եղել եմ ժողովրդի հետ, և, որքան էլ չսիրեմ «ոչ» բառը, քանի որ այն բացասական ուղերձ ունի իր մեջ, էս պահին «ոչ»-ը անհրաժեշտություն էր: «Ոչ»-ին կողմ եմ և «ոչ»-ը հաղթել է: Կարծում եմ՝ ոչ մի բան էլ տեղի չի ունենալու, որորվհետև մենք ընկած ենք շատ տարօրինակ իրավիճակի մեջ, մենք անիրավության դաշտում ենք, ինչը ամենակարևորն է: Պատասխանատուները օրվա իշխանությունն են: Վերջին հաշվով՝ մշակույթի որևէ ոլորտում առավել կամ պակաս չափով առկա պրոբլեմը մրցակցության բացակայության, քննադատություն չընդունելու մեջ է, քանի որ այդ երևույթները բերում են ճահճացման: Նույնն է քաղաքականության մեջ: Իշխանությունը լուրջ խնդիր պետք է դնի իր առջև՝ լսել ժողովրդի ձայնը: Մարդկության հարուստ կենսափորձն ապացուցում է, որ իշխանության ուզուրպացիան դատապարտված է:
– 2015-ը Մաթևոսյանական տարի էր: Ի՞նչ միջոցառումներ և իրադարձություններ տեղի ունեցան այս տարի:
– Տարին ավարտվում է և ես շատ ուրախ եմ, որ այն համեստ ձևաչափի մեջ է ավարտվում, որովհետև ճոխ բաներ խոստացվեցին և տեղի չունեցան, այդ մասին արդեն խոսեցինք: Միևնույն ժամանակ ինքնաբուխ նախաձեռնություններով, աշխատանքով և իրականացումներով մեզ հետ է Հայաստանի հումանիտար գիտական միտքը, երկու համալսարան՝ Վանաձորի պետական համալսարանը և Հայ-Սլավոնական համալսարանը, որոնք իրականացրինիրենց դասական դարձած մաթևոսյանական ընթերցումները: Երկրորդ ուրախալի նորությունը 2016-ին Հրանտ Մաթևոսյանի անտիպների երկհատորյակի հրատարակման համար Մշակույթի նախարարության հետ կնքած պայմանագիրն է: Երևանի Կենտրոն թաղապետարանի կրթության բաժնի ջանքերով Խնկո Ապեր գրադարանում կայացավ աշակերտների և իմ՝ որպես գրողի հիմնադրամի տնօրենի և որդու հանդիպումը: Շատ հետաքրքիր և գեղեցիկ հանդիպում էր:
– Ի՞նչ է Ձեզ տվել Հրանտ Մաթևոսյանի որդի լինելը:
– Նախ իմ քաղաքացի լինելը՝ առավել կամ պակաս չափով, իմ անձը և անհատականությունը, քանի որ ցանկացած ծնողի ներկայությունը զավակի ձևավորման ամենակարևոր նախադրյալն է՝ հիմքն ու հենքը: Հպարտ եմ, որ իր ժամանակակիցն եմ եղել, առավել հպարտ եմ, որ ունեցել եմ հնարավորություն ամենամոտից շփվելու իր հետ:
-Ձեզ ավելի շատ ճանաչում են որպես Հրանտ Մաթևոսյանի որդի՞, թե՞ որպես ռեժիսոր Դավիթ Մաթևոսյան:
– Դա հանրության խնդիրն է և յուրաքանչյուր մարդու: Չեմ կարծում, որ որևէ մեկի համար նշանակություն կունենա առաջին գործոնը: Դա միշտ իր պարտադիր բաժնեմասն է ունենալու, սակայն, երբ խոսում ենք լիարժեք և նորմալ մարդկանց մասին, մենք չունենք այդ վերապահումները: Լիարժեք, նորմալ մարդը անձին որպես անձի է վերաբերվում: Պարզ է, որ մեդիայի և լրատվամիջոցների, քաղաքական և մշակութային դաշտի ինչ-ինչ մարդկանց ու միավորների համար առաջնայինը Մաթևոսյանի որդի լինելն է, ինչը իրենց հանրային խնդիրն է:
– Կա՞ Հրանտ Մաթևոսյանի այնպիսի կերպար, որին Ձեզ նմանեցնում եք և որում կուզեիք լինել:
– Չէ երևի: Բոլորը, և ոչ մեկը… Տեր լինելը իր հիմնական հայեցակարգն էր, ինքը անընդհատ փորձում էր մեր իրականությանը տեր կանգնել և շատ անգամ հաջողում էր: Ովքեր կարողացել են նրա տեր լինելով իրենք էլ տեր դառնալ,առհավատչյան են էն բանի, որ նա հաջողում էր: Թերևս փորձում եմ իմ չափով, իմ նեդրումով տեր կանգնել իրականությանը որքան զորում եմ:
– Ինչ-որ խրատ կամ խոսք պահպանվե՞լ է Ձեր մեջ , որը փոխանցում եք նաև Ձեր երեխաներին:
– Իր գրականությունը: Չկա ձևակերպված խրատ, կարծում եմ՝ դա ձևական ստերեոտիպ է: Իհարկե ես չեմ բացառում, որ որևէ ծնող որդուն էդպիսի ձևակերպումով մի բանաձևում տված լինի, որ ամբողջ կյանքում հիշվի, բայց ես էդպիսի ձևակերպում չունեմ: Նա էնքան առատ ու շատրվանող գիտելիք, խոսք է թողել և մշակութային ժառանգություն, որ առանձին որևէ բանի մասին խոսելը չափազանց խեղճ կլինի, անիմաստ է:
– Ի՞նչ օր կամ իրադարձություն կա, որ կցանկանայիք անցյալից հետ բերել կապված Ձեր հոր հետ:
-Օր և իրադարձություն չէ, կուզեի միասին գյուղում լինեինք, սիրելի տեղեր ուներ, որ զբոսնում էինք: Կուզենայի էդքան սակավախոս ու ինքամփոփ չլիներ, ինչպես միշտ էր, ու մի քանի բառ ավել փոխանակեինք: Ինքը սակավախոս էր, բայց երբ սկսում էր մի բան պատմել, պատմում էր 10-15 րոպե, ու դրանք ամենևին պատմություններ չէին, դրանք շատ պարզ, հեգնանքով, պայծառ, երբեմն տխուր պատմություններ էին, որոնք ի վերջո դառնում էին խրատ: Այ էդ պատմություններից մի երկու-երեքը ինձ չէին խանգարի այսօր և առավել ևս չէին խանգարի մեր հանրային, քաղաքացիական, քաղաքական դաշտի ականջ, ուղեղ և լսելու ունակություն ունեցող մարդկանց:
Վերջում Դավիթը հիշեց Հրանտ Մաթևոսյանի կյանքի վերջին օրերից մի պատմություն. «Կյանքի վերջում՝ մահվանից մոտ մեկ ամիս առաջ, Սամվել Մկրտչյանի հետ, ով նույնպես հեռացել է կյանքից, մի տեղ երկուսով գայթեցին քայլելու ժամանակ: Հայրս թույլ էր, կարծեմ մթնշաղ էր, Սամվելը փորձեց օգնի՝ ինքն էլ գայթեց: Երբ երկուսով ուղղվել են, Հրանտն ասել է՝ ինձ մի՛ թուլացրու: Ուժեղացրո՛ւ կողքինիդ, երբ կարող ես, ու թող ինքը քեզ ուժեղացնի, երբ կարող է, և միասին ձեր գործն արեք, եթե նույն հավատամքի մարդիկ եք»:
Լուսանկարի հեղինակ` Անատոլի Ստեպանենկո
Սույն հարցազրույցը պատրաստվել է ԵՊԼՀ-ի «Լրագրության վարպետություն» առարկայի շրջանակներում