Հայկական մեդիա 2010. Հեռուստաեթերի բազմակարծությունը առավել նվազեց

2011 թ-ի հունվարի 21-ի առավոտյան Հայաստանի հեռուստադիտողները հարկադրված էին վերստին ծրագրավորել իրենց հեռուստացույցերի ալիքները: 2002 թ-ից մշտական դարձած ալիքների ցուցակում այլևս բացակայում էին «ԱԼՄ»-ն և «TV5»-ը: Գործարար Հրանտ Վարդանյանին պատկանող երկու հեռուստաընկերությունների` «Հայրենիքի» և «Ար»-ի փոխարեն եթերում նշանով մնաց «Ար»-ը, որը բովանդակությամբ արդեն «Հայրենիք» էր: Կապուղին կորցրեց նաև «Շողակաթ»-ը, որն այսուհետ հեռարձակվելու է Հանրային հեռուստաընկերության «Արարատ» հեռուստաալիքի փոխարեն:
Եթերում հեռուստաալիքների նման փոփոխությունները 2010 թ-ին «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» օրենքի փոփոխությամբ սկսված թվայնացման գործընթացի հետևանք էին:

2010թ-ին հեռուստաոլորտի շուրջ կատարվածի հետևանքով, ինչպես և կանխատեսվում էր, ոչ միայն բացառվեց իրապես բազմակարծություն ապահովող հեռուստաընկերությունների առկայությունն այս ասպարեզում, այլ փորձագետներն այժմ անգամ չեն բացառում ինտերնետային հեռարձակման առջև խոչընդոտների հարուցումը:

Հայաստանի քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների հետ 2010թ-ի հուլիսի 5-ի հանդիպման ժամանակ ԱՄՆ պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնն ասաց, որ ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանի և այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաների հետ հանդիպման ժամանակ ինքը մտահոգություններ է արտահայտել ԶԼՄ-ների ազատության առնչությամբ. «Գիտեմ, որ ձեզնից շատերը մտահոգված են «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» օրենքում կառավարության՝ վերջերս կատարած փոփոխություններով: Այդ մտահոգությունները կիսում են ԱՄՆ-ն, ԵԱՀԿ-ն և Եվրամիությունը: Ես արծարծեցի այս խնդիրները և պատասխան ստացա, որ կառավարությունը պատրաստ է այս աշնանը վերանայել նախագիծը»:

Արդյոք Հայաստանի իշխանությունը կատարե՞ց այս խոստումը` կանդրադառնանք վերջում, բայց մինչ այդ` հիշեցնենք, թե ինչ մտահոգություններ կային «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» օրենքի` նոր խմբագրությամբ նախագծի առնչությամբ, որոնք վճռորոշ գործոններ դարձան հետագա մրցութային գործընթացում, որը կանխորոշելու է հայկական եթերի առաջիկա 10 տարիները:

Երևանի մամուլի ակումբը, Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեն ու Մամուլի աջակցության «Ինտերնյուս» հասարակական կազմակերպությունը մայիսի 18-ին հանդես էին եկել հայտարարությամբ, որում փաստարկված քննադատված էր կառավարության այս նախաձեռնությունը: Մասնավորապես, որ, պատճառաբանելով հեռարձակման թվայնացման օրենսդրական դրույթների ամրագրման անհրաժեշտությունը, նախագիծը պարունակում է դրան ընդհանրապես չվերաբերող այնպիսի դրույթներ, որոնք բազմիցս քննադատվել են հանրության կողմից: Օրինակ, հանվեց Հանրային հեռուստառադիոընկերության հաղորդումներն առևտրային գովազդով չընդհատելու պահանջը: Նշվել էր նաև, թե օրինագծում լուծում չեն տրվում այն կարևորագույն խնդիրներին, որոնք հետևողականորեն մատնանշվել են մի շարք լրագրողական, ինչպես նաև միջազգային կազմակերպությունների կողմից: Ասենք, օրինագծով արբանյակային հեռարձակման հնարավորությունը Հայաստանում շարունակում է կախված մնալ եթերային հեռարձակում ունենալուց, և ՀՌԱՀ-ին է իրավունք վերապահված արտոնել այդ ռեսուրսից օգտվելու հնարավորությունը: Կամ` օրենքի նոր խմբագրությամբ էլ չապահովվեց ՀՌԱՀ կազմի հասարակական-քաղաքական բազմազանությունը, հասարակության մասնակցությունը ՀՌԱՀ-ի ձևավորմանը, վերջինիս որոշումների ընդունման թափանցիկությունը:

Սակայն գլխավոր մտահոգությունն այս էր` օրենքի նման փոփոխությամբ հայկական եթերում առավել է պակասելու բազմակարծությունը: Հիմնավորումը մասնավորապես հետևյալն էր` արտոնագրման ենթակա հեռուստահեռարձակողների թիվը, ըստ կառավարության նախաձեռնության, 18-ն է` նախկինում առկա 22-ի փոխարեն: Մինչ այժմ էլ հանրության համար չեն հրապարակվել ՀՀ-ում անցկացված հեռուստատեսային հաճախականությունների աուդիտի արդյունքները, որոնք կապացուցեին հեռարձակողների նման կոնկրետ թիվ սահմանելու հիմնավորվածությունը: Եվ հունիսի 2-ին Ամերիկյան համալսարանում ելույթի ընթացքում Հայաստանում ԱՄՆ դեսպան Մարի Յովանովիչը զարմանք էր արտահայտել, թե ողջ աշխարհում հեռուստաընկերությունների թվայնացումը հնարավորություն է ընձեռում ավելացնել ալիքների թիվը, իսկ Հայաստանում դրանց քանակը, չգիտես ինչու, պակասում է: Այս ամենը նաև լրջորեն հակասում էր ԵԽ Նախարարների կոմիտեի (2003)9 հանձնարարականին, ըստ որի՝ թվային հեռարձակման անցումը չպետք է կատարվի բազմազանության աստիճանը նվազեցնելու հաշվին:

Անկախ առկա բոլոր մտահոգություններից` ԱԺ-ն հունիսի 10-ին ընդունեց «Հեռուստատեսության և ռադիոյի մասին» օրենքի նոր խմբագրությունը: Այն շարունակվում էր քննադատվել: Ասենք, հունիսի 15-ին հրապարակվեցին ԶԼՄ-ների ազատության հարցերով ԵԱՀԿ ներկայացուցչի գրասենյակի դիտողությունները, որոնցում արձանագրվել էին օրենքի բազմաթիվ դրույթներ, որոնք «չափազանց հեռու են ԵԱՀԿ-ի ժողովրդավարական չափորոշիչներից»: Նշված էր նաև, թե իրենց մի շարք հիմնական առաջարկներ հաշվի չեն առնվել, ընդհանրապես անտեսվել են: Դրանցից էին. «Հստակ տարբերակում մտցնել արբանյակային, բջջային, ինտերնետային հեռարձակման և ոչ գծային տեսաձայնային ծառայությունների կարգավորման մասով», «Բարեփոխել Հանրային հեռուստատեսության և ռադիոյի խորհրդի անդամների ընտրության ու նշանակման կարգը՝ ապահովելու բազմակարծիք հանրային հեռարձակում»:

«Human Rights Watch»-ի Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի բաժնի գործադիր տնօրեն Հոլի Քարթները հունիսի 15-ին նամակով դիմեց ՀՀ նախագահին՝ մասնավորապես նշելով, թե օրենքում վերջին փոփոխություններն, ամենայն հավանականությամբ, բացասական ազդեցություն կունենան Հայաստանում ԶԼՄ-ների բազմակարծության և տեղեկատվության ու կարծիքների բազմազանությանը հանրային մատչելիության վրա»:

Նկատենք, որ արդեն տարեկեսին իրականացան այս կապակցությամբ արված բոլոր հոռետեսական կանխատեսումները:
ԵԱՀԿ-ում ԱՄՆ-ի առաքելության ղեկավար, դեսպան Յան Քելլին Վիեննայում ԵԱՀԿ մշտական խորհրդի նիստում հունիսի 10-ին հայտարարել էր, թե «այդ փոփոխությունները կնվազեցնեն էլեկտրոնային լրատվամիջոցների բազմակարծությունը, ինչպես նաև հայ հանրության համար բազմազան տեղեկատվության և կարծիքների մատչելիությունը»:

Իսկ ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների հանձնաժողովի հատուկ զեկուցող Մարգարետ Սեկագիան հունիսի 18-ին նշել էր. «Այս լրացումներն ու փոփոխություններն էլ ավելի կսահմանափակեն ու լրջորեն կխոչընդոտեն հայ հասարակությանը հասանելի ձայների և կարծիքների բազմազանությանը»:

ԵՄԱ-ը, Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեն և «Ինտերնյուս»-ը նշել էին. «Լիցենզիաների սահմանված թիվը ենթադրում է, որ ներկայումս գործող որոշ հեռուստաընկերություններ կզրկվեն լիցենզիաներից, դա իր հերթին նշանակում է, որ քիչ հավանական է դառնում նորերի՝ այդ թվում միգուցե արդեն իսկ թվային հեռարձակմանը պատրաստ ընկերությունների՝ շուկա մուտք գործելը»:

Տարեվերջին անցկացված մրցութային գործընթացի արդյունքում ակնհայտ դարձավ` հեռուստադաշտում իրոք չհայտնվեցին նոր ընկերություններ: Ավելին` ողջ գործընթացը վերածվեց գերազանցապես իմիտացիայի` մրցույթներում իրական մրցակցության բացակայության պատճառով: Ակնհայտ էր, որ հեռուստաընկերությունների միջև կայացվել էր մինչմրցութային համաձայնություն` նախապես որոշվել էր, թե որ մեկը որ կապուղու համար է հայտ ներկայացնելու: Եվ հանրապետական ու մայրաքաղաքային հեռարձակման համար հայտարարված 18 մրցույթներից միայն 2-ի դեպքում կար երկուական մասնակից:

Այդ երկու մրցույթներից մեկին հայտ էր ներկայացրել 2002թ-ին չհիմնավորված որոշումով եթերից զրկված «Ա1+»-ը: Իսկ մարզային 10 մրցույթներից 8-ին մասնակցում էին մեկական մասնակիցներ, և միայն 2-ի դեպքում կար իրական մրցակցություն: Բնականաբար՝ այդ 2-ից մեկը իշխանությունների կողմից չվերահսկվող մյուս հեռուստաընկերությունն էր` Գյումրիի «Գալա»-ն, որը մրցույթի արդյունքում չստացավ թվային հեռարձակման հնարավորություն: Իսկ «Ա1+»-ը դարձյալ չկարողացավ վերադառնալ եթեր:

Մրցութային գործընթացում անտեսվեց ԵՄԱ առաջարկը, որպեսզի ՀՌԱՀ-ը ներգրավի փորձագետների, հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչների` զուգահեռ հայտերի փորձաքննություն իրականացնելու համար: Անտեսվեց նաև Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեի ՀՌԱՀ կայքում մրցութային բոլոր հայտերը հրապարակելու առաջարկը:

Ուստի որևէ անկախ աղբյուրից չհավաստված իրողությունների պայմաններում դժվար է հավատ ընծայել ՀՌԱՀ-ի կայացրած որոշումների նկատմամբ, հուսալ, թե ցուցաբերվել է անաչառ ու հավասար մոտեցում, մանավանդ, որ այս մարմինը շատ վաղուց է ապացուցել, որ հատկապես «Ա1+»-ի նկատմամբ դրսևորում է ընդգծված կողմնակալ և խտրական վերաբերմունք, ըստ ամենայնի` թելադրված քաղաքական նպատակահարմարությամբ:

Այս հեռուստաընկերությունից բացի` այլոց մրցութային առաջարկներում ներառված խոստումները ՀՌԱՀ-ը երբեք մանրակրկիտ չի ուսումնասիրել և հետագայում էլ չի հետևել դրանց կատարմանը: Մի օրինակ` այս մրցույթում «Ա1+»-ի մրցակիցը` «Արմնյուզը», 2003-ին իր մրցութային առաջարկին կցել էր «Մաքս կոնցեռնի» հավաստագիրը, որ հետագա 7 տարիների ընթացքում իրականացնելու են 2,5 մլն դոլարի ներդրումային ծրագիր, սակայն այն չէր իրականացվել` հենց «Մաքս կոնցեռնի» սեփականատերերից մեկի մամուլում արված հայտարարության համաձայն:

Այսուհանդերձ` մրցութային 2002-2003թթ-ի գործընթացից հետո Հայաստանի որևէ հեռուստաընկերություն երբեք տույժի չի ենթարկվել արտոնագրի պայմանները չկատարելու կամ օրենսդրության դրույթները չպահպանելու համար: Թեև անգամ հեռուստաեթերին անհատապես հետևող վերլուծաբանները երկու դեպքում էլ արձանագրել են բազմաթիվ խախտումներ: Եվ մրցութային հայտերը գնահատելիս էլ ՀՌԱՀ-ը հաշվի չառավ, թե որքանով են տվյալ հեռուստաընկերություններն իրենց տված ֆինանսական, տեխնիկական ու ծրագրային նախորդ խոստումները կատարել անցած տարիների ընթացքում:

Երևանի մամուլի ակումբի նախագահ Բորիս Նավասարդյանն ամփոփելով մրցութային գործընթացը` ասել էր. «Ես դա համարում եմ ցուցադրական մարտահրավեր կամ, օգտագործելով «Freedom house»-ի բնորոշումը, նաև ապտակ Հայաստանին և միջազգային հանրությանը: Դա իրոք ապտակ էր, թե տեսեք՝ չնայած դուք համարում եք, որ երկրում չկա բազմակարծություն, բայց այլ գրեթե բոլոր ալիքները ստանում են առավելագույն գնահատականներ, իսկ դա նշանակում է, որ նաև իրենց բազմակարծությունն է գնահատվում շատ բարձր, իսկ «Ա1+»-ը գնահատվում է զրո»:

Այդ գնահատականի վերաբերյալ ՀՌԱՀ-ի հիմնավորմանը չենք անդրադառնում, քանի որ այս որոշման կապակցությամբ դեռ սպասվում է դատական գործընթաց:

Վերջում անդրադառնանք Հիլարի Քլինթոնին տված խոստմանը: Սեպտեմբերի 18-ին հայտնի դարձավ, որ ՀՀ նախագահն առաջարկել է ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի ղեկավարությամբ ստեղծել աշխատանքային խումբ՝ հեռուստատեսային հեռարձակման թվայնացման գործընթացի օրենսդրական կարգավորման աշխատանքներն ավարտին հասցնելու նպատակով: Աշնանն այդպես էլ չկատարվեցին փոփոխություններ: Տարեվերջին խմբում ընդգրկված հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչները խոստովանեցին, թե աշխատանքները «շատ դանդաղ են ընթանում, և որևէ սկզբունքային հարցի շուրջ առայժմ վերջնական որոշում կամ որևէ դրույթի վերջնական ձևակերպում չկա խմբում»:

Դարձյալ հիշեցնենք, որ գործող օրենքով` հստակ տարբերակում չկա արբանյակային, բջջային, ինտերնետային և հեռարձակման այլ ձևերի միջև: Իսկ ՀՌԱՀ նախագահ Գրիգոր Ամալյանը դեռ 2009թ-ի նոյեմբերին մեր դիտարկմանը, թե արտոնագիրը տրամադրվում է կոնկրետ կապուղու համար և չի կարող վերաբերել հեռարձակման ընդհանրապես բոլոր ձևերին՝ այսպես էր արձագանքել. «Հեռուստահեռարձակումը ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված է որպես գործունեության ձև, և, ըստ էության, հեռուստահեռարձակող համարվում են օրենսդրությամբ արտոնագրված ընկերությունները»:
Սա հաշվի առնելով՝ Երևանի մամուլի ակումբի նախագահ Բորիս Նավասարդյանը մտավախություն էր հայտնել, որ այժմ՝ մրցութային գործընթացի ավարտից հետո, կարող է փորձ արվի խոչընդոտել նաև համացանցային հեռարձակումը. «Ինտերնետը զարգանում է, և ավելանում է ինտերնետով հեռարձակում իրականացնելու և քաղաքացիների կողմից այն դիտելու հնարավորությունը: Մոտենում է ընտրությունների հերթական փուլը, և պարզ է, որ այս պայմաններում կարելի է սպասել այդպիսի փորձերի»:

Աննա Իսրայելյանը փորձառու լրագրող է և աշխատում է «Առավոտ» օրաթերթում 1997թ-ից

Աղբյուր` JNews.am

image source