Դինքի գիրքը. ճանաչելով Հրանտին` ճանաչենք ինքներս մեզ

«Երկու մոտ ժողովուրդ, երկու հեռու հարևան» գիրքը արևելահայերենով լույս է տեսել 2009 թ-ին` Հրանտ Դինքի սպանությունից գրեթե երեք տարի անց: Գրքի 1000 օրինակ տպաքանակն արդեն հուշում է այն մասին, որ գրքի բովանդակությանը ոչ բոլորն են ծանոթ:

JNews-ի աշխատակազմը որոշեց, ի հիշատակ Հրանտի, ներկայացնել գրքում ներառված հավելվածներից մեկը, որպեսզի հնարավորություն տա հայ ընթերցողին` ճանաչելու «Ակոս» շաբաթաթերթի խմբագրապետ, երկխոսության և խաղաղության համար զոհված Հրանտ Դինքին:

Ճանաչելով մեր հայրենակցին` փորձենք ճանաչել մեզ` դրսի հայացքով:

«Հայկական ինքնության նոր արտահայտչամիջոցները կամ, երբ ջուրն իր ճամփան գտնի…» հավելվածը ներկայացվում է առանց խմբագրությունների և կրճատումների:

******************************

Այս առավոտ ես և գիտնական ընկերներից Մուստաֆա բեյը մասնակցեցինք ուղիղ եթերով մի հեռուստահաղորդման: Մեզ հարցեր ուղղեցին այդ գիտաժողովի վերաբերյալ մեր գնահատականը իմանալու համար: Ես էլ լուրջ-լուրջ պատասխանեցի: Եթե չեմ սխալվում, հակառակ կարծիքին հակված Մուստաֆա բեյն էլ ներկայացրեց իր տեսակետները: Անսպասելիորեն հաղորդավարն ինձ անցավ` ուղղելով հետևյալ հարցը:

Ճանաչելով մեր հայրենակցին` փորձենք ճանաչել մեզ` դրսի հայացքով:

******************************

«Դուք` որպես հայ, ինչպե՞ս եք գնահատում կյանքը Թուրքիայում»: Լուրջ հեռուստաընկերություն, լուրջ թեմա, և հանկարծ անլուրջ մի հարց: Չեմ հիշում, թե բառ առ բառ նրան ինչ պատասխանեցի, սակայն որքան հիշում եմ, ինքնաբուխ մի պատասխան էր: Հետո մտածեցի` «լավ է, որ այդպես պատասխանեցի» և այսօր իմ ներկայացնելիք ոչ գիտական աշխատանքում կամբողջացնեմ պատասխանիս բովանդակությունը:

Պատասխանս հետևյալն էր. «Շատ լավ բան է…Բոլորին խորհուրդ եմ տալիս»:

Իրականում այս պատասխանն ակամա տվեցի, որովհետև չգիտեմ, թե այդ «բոլորի» մեջ ովքեր և ինչպես են մտնում, ինչ վտանգ, վախ կամ էլ երկչոտություն կարող է ներառել, բայց ասում եմ` «լավ է, որ պատասխանեցի»:

Հետո նստեցի ու մտածեցի. «Ես այսօր դրա մասին իմ բարեկամների հետ պետք է կիսվեմ»: Այդ պատճառով էլ այն ինչ կներկայացնեմ, գիտական չի լինելու…Ըստ էության, դա պարզ է նաև ձեր արձագանքից: Նման հավակնություն էլ չունեմ…

Սակայն, ինչ արած, խորագիրս շատ հավակնոտ է` «Հայկական ինքնության նոր արտահայտչամիջոցներ…»: Բնականաբար, սրա համար բավականաչափ նյութ ունեմ… Իմ նպատակն է այսօրվա և մեկ դար առաջվա «նոր»-ը… Իսկ դրանից առաջ եղած ինքնությանն անդրադառնալ բնավ չեմ ուզում, որովհետև ժամանակս չի հերիքի: Սակայն «որո՞նք են 90 տարի ի վեր հայկական ինքնության արտահայտչամիջոցները», «այդ ինքնությունը սահմանող, բնութագրող արտահայտությունները որո՞նք են»: Ահա սրանք պետք է ասեմ, որովհետև այսօր և 90 տարի շարունակ հայկական ինքնության արտահայտչամիջոցների մասին գրողները հայեր չեն, այլ հենց թուրքաբնակները` թուրքերը, քրդերը կամ այլ էթնիկական տարրերը, այսինքն` այս պատմությունը միասին ապրածները…

***

«Ցեղասպանություն» բառը դեռ երեկվանից շատ քննարկումների տեղիք է տվել: Բասքընի և Թաների երևանյան քննարկումները մի քիչ էլ այստեղ կրկնվեցին. «Ցեղասպանություն հասկացությունը հասարակագիտական՞, թե՞ իրավական տերմին է»:

Դուք սա շարունակեք քննարկել, սակայն մի բան կա… Հինավուրց մի ժողովուրդ ինչպե՞ս է ընկալում այդ քննարկումը և ձեր հիշատակած այդ բառը, հետաքրքիր է, ինչպե՞ս է յուրացրել:

Այսօր գոյություն ունի աշխարհով մեկ սփռված մի հայ ժողովուրդ, և նրա գլխում կա մի գախափար, մի պատմություն: Քաղաքավարությունից ելնելով` դրա անունը չասեմ, սակայն, եթե կցանկանաք, պատմեմ, թե ինչ է եղել… Անունը հետո ինքներդ կասեք…

***

Փիլիսոփայության մեջ կարևոր մի սահմանում կա. Շնչավորի հետ շնչավորի գոյության բնագավառը, նրանց միջև առկա կապը հենց ինքը կյանքն է: Եվ կյանք է դրա անունը: Դա այդպես է բոլոր շնչավորների` և´ բույսերի, և´ կենդանիների, և´ մարդկանց համար: Շնչավորն ապրում է իր շնչավոր գոյության բնագավառում, դրանից դուրս այն գոյություն չունի: Եթե նրան այնտեղից հանեք և ոսկե բարձունք էլ տեղափոխեք, նշանակում է` դուք կտրում եք նրա կապն իր գոյության բնագավառի հետ, ասել է, թե արմատախիլ եք անում: Սա է դրա անունը: Տեղահանությունը նման մի բան է… Սա այնպիսի մի բան է, ինչ դուք տեսել եք և փորձում եք պատմել… Չորս հազար տարի շարունակ այս հողերում ապրած, այս հողերում մշակույթ, քաղաքակրթություն ստեղծած մարդիկ իրենց ապրած հողերից այս կամ այն պատճառով պոկվեցին և աշխարհով մեկ սփռվեցին: Մահացածներ, մնացածներ և սփռվածներ…

Այժմ եթե այդ ժողովրդի սերունդների հոգեվիճակը և 90 տարվա ինքնության արտահայտչամիջոցը սնուցվում է այդ իրադարձությամբ` արմատից կտրված լինելով, ապա սա դուք չեք կարող հաշվի չառնել: Չեք էլ կարող ասել` «բայց թող դրա անունը սա լինի, կամ դա լինի»: Դա արդեն ընկալվել, յուրացվել և վերածվել է գենետիկ կոդի: Իսկ թե ինչ է դրա անունը, թող արդեն զբաղվի իրավական դաշտը: Անունը մեզ համար կարևոր չէ, մեր ապրածը սա է:

***

Ահա այդ հոգեվիճակն ակնհայտորեն ցույց է տալիս հայկական ինքնության այսօրվա տվայտանքները… Խոսքս հայության մասին է…Այդ ժողովրդի թիվն այսօր հասնում է 8 միլիոնի, որից միայն 2,5-3 միլիոնն է Հայաստանում ապրում, իսկ 5 միլիոնից ավելին` աշխարհի չորս կողմերում, որոշ մասն էլ` Թուրքիայում: Այս պատկերի կարևոր կողմը սա է` մի ժողովուրդ, որը չնայած սեփական պետությունն է հիմնել, այսօր աշխարհում դեռևս ինքնության գոյապայքար է մղում: Նման մտահոգություն չունեցող մարդիկ սա հասկանալ չեն կարող: Հայկական ինքնության վիճակը նկարագրվում է այսպես. Մարդ ապրում է, սակայն անառողջ հոգեվիճակով` առօրյա կյանքում մղելով գոյապայքար:

Որոշ ժամանակ առաջ Երևան էի գնացել, որտեղ աշխարհի չորս ծեգերից ժամանած հայերի մասնակցությամբ մի համաժողով էր կազմակերպվել: Երևանի փողոցները Բաբելոն էին հիշեցնում: Լեզվական մի հարստություն… Ուրուգվայի, Արգենտինայի, Պերուի խոսվածքներ, անգլերեն, արաբերեն, հնդկերեն: Դեռևս 90 տարի առաջ նման բան չտեսած ժողովուրդը այսօր չգիտի` ինչպես գործածել հայերենը, այսինքն` իր մեջ իր լեզուն չի կարողանում գործածել: Այս պահին աշխատում եմ ձեզ ներկայացնել մի ժողովրդի ապրած դրաման… Ահա հայկական ինքնության նոր վիճակը, նոր ձևավորված արտահայտչամիջոցները:

***

Հայաստանի արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանը ապրիլի 24-ին Երևանում ցեղասպանության տարելիցի կապակցությամբ կազմակերպված միջազգային համաժողովում հանդես եկավ ելույթով: Ես խորհուրդ եմ տալիս ծանոթանալ այդ ելույթի ողջ տեքստին, քանի որ այն արտացոլում է ողջ աշխարհում ապրող հայերի հոգեվիճակը: Եվ ելույթն այսպես սկսվեց. «Ես Թուրքիայի իմ գործընկերներին եմ դիմում` մի կողմ դնելով իմ քաղաքական գործիչ լինելու հանգամանքը: Ես հիմա ձեզ հետ ուզում եմ խոսել պարզապես որպես մարդ…»: Գլխավորը ոչ թե ելույթի շարունակությունն էր, այլ դիրքը… Նրա կոչն ինձ համար շատ իմաստալից էր, որովհետև Օսկանյանի շեշտադրման փորձն արտահայտում էր հետևյալ ցանկությունը. «Թողնենք ամեն բան, եկեք այս խնդրին մի քիչ մարդկայնորեն մոտենանք, մարդավարի ցույց է տալիս, որ հայության ինքնությունն արդեն ոչ թե իրենք, այլ թուրքաբնակները, թուրքերն են սահմանում: Սա շատ ակնհայտ մի վիճակ է` մի կողմից լավ, մյուս կողմից վատ…

Իմ բազում հրապարակումներում և ելույթներում հայերին կոչ եմ անում. «Կառչած մի մնացեք «թուրք» հասկացությունից, թոթափեք այդ հոգեվիճակը, դա լավ վիճակ չէ»: Սակայն ապարդյուն:

Ելույթ ունեցածներից մեկը շոգենավում խոսում էր իրեն ուղղված հարցերից: Շոգենավի ուղևորները նրան հարցնում էին, թե ինչ է ասել համաժողովում: Եվ միայն նրա՞նք: Երեկվանից կոկորդս պատռվեց Հայաստանի թերթերին ու հեռուստաալիքներին պատասխանելուց: Այո´, այդ հետքրքրությունն իրականում պարզորոշ ի ցույց է դնում հայկական ինքնության հոգեվիճակը:

***

Այդ գիտաժողովն ինձ համար շատ կարևոր է: Եվ քանի որ Թուրքիայում բնակվող հայ եմ, այդ համաժողովի նշանակությունը երկու ձևով եմ ընկալում: Առաջինը` Թուրքիայի ժողովրդավարացման գործընթացի առումով. Թուրքիան այդ գիտաժողովով կարևոր արգելք հաղթահարեց: Իսկ երկրորդն էլ կպայմանավորեմ հայության հոգեվիճակով. կարևորում եմ նրանց կարծիքը այդ գիտաժողովի մասին: Կա մի սփյուռք, որը թուրքերին դեռևս շարունակում է ընկալել 1915թ. տեղի ունեցած իրադարձությունների համատեքստում և այն կարծիքին է, որ «Թուրքիան անուղղելի է, թուրքը չի փոխվի, նրանք դա չեն ընդունի, նրանք խիղճ չունեն»: Ահա այդ գիտաժողովն էլ նրանց կապշեցնի դրական առումով, թե «Թուրքիայում ինչե~ր են կատարվում»: Ահա այդ երկու ընկալումներն ինձ համար շատ կարևոր են, և ցանկանում եմ, որ երկու դեպքում էլ հաղթանակ ձեռք բերվի:

Քանի դեռ Թուրքիան չի ժողովրդավարացել, հայերը չեն ապաքինվելու: Դա ակնհայտ է: Սրանք երկվորյակների պես են: Երբ նրանցից մեկը վիրահատվում է, մյուսն էլ է ցավ զգում: Ահա այդպես միմյանց զգում են… Ես էլ այդ պատճառով կասեմ, որ «հայերն ու թուրքերը միմյանց հետ հարաբերությունների տեսանկյունից տառապում են տևական երկու հիվանդություններով»` մեկը` մտագարությամբ, մյուսը` հոգեխեղմամբ: Սա ճշմարիտ բնորոշում է:

***

Լա´վ, ի՞նչ պետք է անել, ո՞րն է լուծման բանալին: Սա դժվար հարց է … Երեկ մի տիկին իր ելույթն սկսեց հետևյալ նախադասությամբ, որին ես, ի նշան բողոքի, ծափահարեցի. «Մարդկային զոհերի մասին եք խոսում, սակայն չեք հիշատակում Օսմանյան կայսրության կորցրած տարածքները»: Այդպիսով հավասարեցրեց մարդկային և տարածքային կորուստները: Այո´, այստեղ ոչինչ չես կարող անել, սակայն մի բան հարկ է հասկանալ: Քիչ առաջ ձեզ բացատրեցի «ցեղասպանությունը», լավ, այդ բառը չօգտագործեմ: Եթե ոչ հասկանում, ոչ էլ ընկալում ենք տեղի ունեցածը, ձեզ բացատրեցի արմատախիլ անելու օրինակով, քանի որ դա այնպիսի մի արմատ է, որ իջնում է մինչև այդ հողերի խորքն ու հառնում վեր: Չորս հազար տարի շարունակ այս հողերում ապրած և արմատախիլ արված մարդկանց տեսանկյունից ենք ասում Թուրքիային: Մի պատմությամբ եզրափակեմ, նույնիսկ պատմություն չէ, այլ իրական դեպք, անձամբ ես եմ ապրել և պատմում եմ ամեն տեղ…

***

Սվազի շրջանից մի տարեց մարդ զանգահարեց ու ասաց. «Ա~հ, վերջապես գտանք քեզ, տղա ջան: Այստեղ մի տարեց կին կար, կարծես ձերոնցից է: Մահացել է: Նրա մերձավորներից ինչ-որ մեկին որ գտնես, ուղարկի´ր, թող գան, նրա դին տանեն կամ էլ մենք այստեղ մեր աղոթքն անենք ու թաղենք»:

«Լավ, հորեղբայր, կփնտրեմ»,- ասացի: Ասաց մահացածի անուն-ազգանունը: Ոմն տիկին Բեատրիս էր, 70 տարեկան: Ֆրանսիայից այնտեղ արձակուրդ էր գնացել:

Փնտրեցի, 10 րոպեում գտա նրա մերձավորներին… Մենք գիտենք միմյանց, որովհետև շատ քիչ ենք:

Գնացի խանութներ, հարցուփորձ արեցի. «Այսպիսի մեկին ճանաչու՞մ եք»: Խանութում միջին տարիքի մի կին շրջվեց ու ասաց. «Նա իմ մայրն է»: Հարցրեցի. «Որտե՞ղ է քո մայրը»: Պատմեց, որ Ֆրանսիայում է ապրում, տարին 3-4 անգամ Թուրքիա է գալիս, սակայն Ստամբուլ կամ այցելում է, կամ` ոչ, ուղիղ իր լքած գյուղն է գնում: Բացատրեցի աղջկան իրավիճակը: Նա էլ վեր կացավ ու գնաց:

Հաջորդ օրը զանգահարեցի: Գտել և հաստատել էր, որ իր մայրն է, սակայն հանկարծ սկսեց հեկեկալ: Ես խնդրեցի լաց չլինել, հարցրեցի` թե դիակը բերելու է, թե ոչ: «Աբի, ես կբերեմ, բայց այստեղ մի հորեղբայր կա, ինչ-որ բաներ է ասում»,- ասաց և հեռախոսափողը այդ մարդուն փոխանցեց: Ես բարկացա նրա վրա` ասելով. «Ինչու՞ ես վշտացնում աղջկան»: Ասաց. «Տղա´ս, ոչինչ չեմ ասել… Աղջի´կս, քո մայրն է, բան չունեմ ասելու, քո հարազատը, բայց որ ինձ հարցնես, թող մնա, այստեղ թող թաղվի… Ասացի, որ ջուրն իր ճամփան գտավ»:

Ես այդ պահին հուզվեցի: Անատոլիայում բնակվող մարդու այդ խոսքից, այդ ընկալումից հուզվեցի: Այո´, ջուրն իր ճամփան գտել էր…

Ճիշտ է, տիկին, հայերն այս երկրի, այս հողերի վրա աչք ունեն: Այն ժամանակ գրածս հիմա էլ Ձեզ համար կրկնեմ: Այն ժամանակներում հարգարժան նախագահ Դեմիրելը ասում էր, թե «հայերին երեք քար անգամ չենք տա»: Ես էլ այդ կնոջ պատմությունը գրեցի և ասացի.

«Այո´, մենք` հայերս, այս հողերի վրա աչք ունենք, որովհետև մեր արմատներն այստեղ են, սակայն մի անհանգստացեք, ոչ թե այս հողերը վերցնել-տանելու, այլ այս հողերի խորքն անցնելու համար…»:

Շնորհակալություն…

***

Աղբյուր` JNews.am